شناسایی و رصد
عرفان های کاذب یا عرفان های نوظهور یکی از مسائل مهم اجتماعی در یک دهه اخیر بوده است. با توجه به اینکه عرفان یک علم مدون با شاخه های مشخص است، برخی از محققان ترجیح می دهند که به جای عرفان از واژۀ معنویت استفاده کنند و معنویت های نوظهور را به‌عنوان یک مسئله نوظهور اجتماعی تلقی نمایند.
شناسایی مسائل اجتماعی برای هر نوع برنامه ریزی و سیاست گذاری اجتماعی و فرهنگی ضرورت دارد. برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری اگر مبتنی بر رصد ارزیابی ابعاد مسئله نباشد، اثربخش و موفق نخواهد بود. در این پروژه به رصد شخصیت ها و سازمان های جریان ساز معنوی نوظهور پرداخته شده است و نتایج این تحقیق برای مدیران فرهنگی و برنامه ریزان، مفید و بلکه بسیار لازم است.
سه مفهوم کلیدی این طرح عبارت اند از: «معنویت»، «نوظهور» و «جریان ساز»، که پس از بیان تعریف مورد نظر از هر یک و شفاف شدن مسئلۀ اصلی و قلمرو تحقیق به ارائه گزارش می پردازیم. سپس شاخص های معنویت های نوظهور و روش گردآوری داده ها و مراحل انجام رصد را توضیح میدهیم.
معنویت
فرهنگ توصیفی انجمن روانشناسی آمریکا سه مفهوم را برای معنویت بیان میکند:
1. حساسیت و دغدغۀ فکری در زمینۀ مسائل مربوط به روان یا روح، به‌ویژه آنچه در مقابل با مسائل مادی است.
2. این اصطلاح به‌طور خاص تر به توجه نسبت به خدا و دیانت و حساسیت نسبت به تجربه های دینی اشاره دارد.
3. جنبۀ معنوی، جنبۀ روحانی، حالت معنوی. (.APA2012)
با توجه به دلالت های مفهوم معنویت می توانیم بگوییم که جریان های معنویتگرا جریانهایی هستند که به جنبه های روحی و یا غیر مادی وجود انسان توجه دارند و مدعی هستند که میتوانند به نیازهای غیر مادی بشر پاسخ دهند یا مسائل روحی بشر را حل کنند. این جریان ها ممکن است رنگ و بوی دینی داشته باشند و ممکن است بدون تکیه به آموزه ها و برنامه های دینی دستیابی به اهدف خود را دنبال کنند.
«نو» بودن
معنویتهای نوظهور به چه معنا نوین هستند؟
در غرب مفهوم و مرز معنایی مختلفی برای نو بودگی بیان شده است. كلارك معتقد است که معنویت های نوظهور بعد از جنگ جهانى دوم به وجود آمده‌اند. باركر، از دهه 1950 به بعد را معیار نو بودن می‌داند. ملتون معتقد است که دهههاى 1960 و 1970 دورۀ پیدایش ادیان جدید بوده است. مور سال 1982، بكفورد سال 1985 و نلسون سال 1987 را سال طلایی برای تعیین مرز نو و کهنه بودن جنبش‌های دینی می‌دانند.
می‌توانیم در ایران بازۀ زمانی در حدود پنجاه سال اخیر را در نظر بگیریم و جریان هایی را که مدعی معنویت هستند و بر اساس اندیشه های بشری یا ادیان دیگر و یا تلفیق آن‌ها با اندیشه های اسلامی پدید آمده-اند، معنویت نوظهور بدانیم.
جریان/جریان ساز
رصد معنویت های نوظهور در واقع رصد اشخاص و مؤسسات جریان ساز است که در جهت ترویج معنویت های نوظهور فعالیت میکنند. جریان ساز شخصی یا مؤسسه ای است که از طریق رسانه های جمعی دیدگا های معنوی خود را ارائه می نماید و مخاطبانی را متوجه خود نموده است. ممکن است در هر جریان یا در دامنۀ فعالیت هر شخصیت جریان ساز و یا در ارتباط با هر سازمان فعال معنوی، افراد زیادی به‌عنوان مبلغ یا مروج فعالیت کنند، اما همه آن‌ها را نمی توانیم جریان ساز بدانیم، زیرا آن‌ها مخاطبان را به‌سوی جریان مطبوع خود که به دست شخص دیگری رهبری می شود، دعوت می کنند.
شخصیتهای جریان ساز افکار و باورهای خود را محور قرار می دهند و بیشترین تأکید را بر آموزه های خود دارند، اگرچه از افکار و آموزه های دیگران بهره‌برداری کنند. شخصیت های جریان ساز ممکن است قوی یا ضعیف فعالیت کنند و به‌این‌ترتیب جریان های معنوی نوظهور قوی و ضعیف پدید می آیند. معمولاً جریانهای قوی یا نسبتاً قوی که توانسته اند مخاطبانی را جذب کنند، برای تسهیل ارتباط و تعامل با مخاطبان یا پیروان خود سازمانی را تشکیل میدهند. این سازمان به شکلهای گوناگون ایجاد میشود. نظیر مؤسسۀ فرهنگی، انتشارات، ایجاد یک سایت فعال، باشگاه ورزشی و… .
شخصیت های فعال و مروج معنویت های نوظهور درصورتی که سازمانی نداشته باشند، باز هم در این رصد مورد توجه قرار گرفته اند، چون اولاً داشتن سازمان مشخص تنها یک راه برای سامان‌دهی به تعامل با مخاطبان و پیروان است. ثانیاً ممکن است در حال حاضر به صورت یک جریان ضعیف فعالیت میکنند و پس از مدتی به یک جریان نسبتاً قوی یا قوی تبدیل شوند و سازمان هم تشکیل دهند.
مهمترین ویژگی شخصیت های جریان ساز به‌کارگیری رسانه های جمعی برای ترویج افکار و آموزه‌هایشان است. دربارۀ چیستی و انواع رسانه های جمعی نظریات مختلفی وجود دارد، اما به‌طور معمول رسانه های جمعی به چند گروه، نوشتاری، دیداری-شنیداری، شفاهی و سایبری تقسیم می شوند. رسانه‌های نوشتاری نظیر کتاب، مجله، تابلو اعلانات، پوستر و… است؛ رسانه های دیداری شنیداری شامل فیلم، کلیپ، فایل‌های صوتی و شبکه های تلویزیونی می شود؛ منظور از رسانه های شفاهی دوره های آموزشی، سمینار و کارگاه است و رسانه های سایبری به سایت و شبکه های اجتماعی اشاره می کند.
در این تحقیق چهار نوع رسانۀ (نوشتاری، شفاهی، سایبری و دیداری شنیداری) مورد نظر بوده است. به علت استفادۀ گسترده جریان های معنوی نوظهور از کتاب در چند دهه گذشته، در برنامه رصد موسسه بهداشت معنوی کتاب به‌طور جداگانه مورد بررسی و رصد قرار گرفته است.
اهداف اصلی
مهمترین اهدافی که در برنامه رصد موسسه بهداشت معنوی قرار دارد از این قرار است.
1. رصد مؤسسات و شخصیت های جریان ساز و مروج معنویت های نوظهور
2. تحلیل محتوای آموزه ها و برنامه های مؤسسات و شخصیت های مروج
اهداف دیگری نظیر برآورد فعالیت شخصیت ها و مؤسسات فرهنگی اسلامی و انقلابی در جهت مقابله با معنویت های نوظهور، برآورد فرصت ها و تهدیدات و قوت ها و ضعف ها و تدوین SWOT و نیز تعیین عوامل کلیدی تعیین‌کنندۀ آینده های بدیل، نگارش سناریوهای مختلف بر اساس عوامل کلیدی و ارائه راهبردهایی در جهت تحقق آینده مطلوب موضوعات مهمی است که در مراحل بعدی قابل پیگیری و پژوهش است.
مسائل اصلی طرح
1. کدام مؤسسات و شخصیت ها در جهت ترویج معنویت های نوظهور در کشور مؤثر و جریان ساز هستند؟
2. چه محتوایی از سوی معنویت های نوظهور ارائه می¬گردد؟
شاخص های محتوایی
ویژگی ها و شاخص های اولیۀ معنویت های نوظهور که در این طرح مورد توجه هستند، در چند مورد خلاصه می شود. شاخص های محتوایی این‌طور به کار گرفته شده اند که با وجود یک یا چند مورد از این ویژگی ها، نمونه مورد بررسی در دایره جمعیت هدف قرار می گیرد. ویژگی ها از این قرار است:
1. درونی سازی خداوند:
تأکید بر اینکه خداوند همان قدرت خلاق و نیروی نامحدود درونی انسان است که تاکنون به‌خوبی شناخته نشده و بشر که نمیتوانسته این نیرو را باور کند، قدرت درونی خود را به خدایان نسبت داده و اساطیر و ادیان را پدید آورده است. انسان غربی درک درستی از اساطیر و ادیان نداشت و آن‌ها را کنار گذاشت؛ اما درک معانی نمادین اساطیر و ادیان و رمز گشایی از خدایان، حقایق معنوی وجود انسان را فاش میسازد و خدای درون را به انسان نشان می‌دهد. دوری از اسطوره ها و خدایان منشأ همه بحران های معاصر است.
2. یوگا و مدیتیشن
بازگشت به‌سوی خداوند یا خدایان و کشف قدرت درون با انواع مدیتیشن و یوگا ممکن خواهد شد، توقف جریان فکر و تمرینات خلسه آمیز، انسان را به منبع قدرت درونی که گاهی نیروی الاهی نامیده میشود، وصل میکند. ارتباط با نیروی درونی از طریق شنیدن ندای درون، مسیر تغییر در زندگی را مشخص کرده و قدرت تحول در زندگی و تغییر جهان را به ما می‌دهد. هر کس به صدای قلبش گوش فرا دهد و در مسیر آن حرکت کند، میتواند بر همۀ بحران های پیش آمده، از بحران های روانی گرفته تا بحران زیست‌محیطی غالب شود.
3. قانون جذب و قدرت ذهن
قانون جذب یعنی ذهن ما دارای نیرویی است که به هر چه می اندیشی آن را جذب می کند. پس آنچه در زندگی به دست می آوری آن است که ذهنت به تو داده و آنچه از دست می دهی یا به دست نمی آوری، برای این است که ذهنت آن را واگذاشته یا داشتن آن را تصور نکرده است. نیروی ذهن با داشتن احساسات خوش نسبت به دارایی و زندگی خوب تقویت می شود و شما را در خلق زندگی مورد نظر توانمند می سازد. گاهی نیروی ذهن با عنوان تجسم خلاق معرفی می شود. تجسم خلاق یعنی ذهن ما می تواند آنچه را که می خواهیم خلق کند. و زندگی مورد علاقه ما را به وجود آورد. به هر روی معنویت های نوظهور روی این موضوع تأکید دارند که نیروی بیکران درون با تصویر ذهنی ما احساسات ما هدایت می شود و می تواند زندگی ما را خوب یا خراب کند.
4. قوانین معنوی ثروت و موفقیت
انسان های موفق نیروی الاهی درون را کشف کردهاند و توانسته اند به رؤیا‌هایشان تحقق بخشند، اما دیگران به علت مشکلات معنوی و ناتوانی در فهم اسرار خلقت از ارتباط با خدای درونی بازمانده و با مشکلات زیاد زندگی میکنند. بنابراین ثروتمندان برگزیدگان معنوی، الگوهای بزرگ انسانی، اسطوره های معاصر و خدایان حقیقی هستند.
5. تناسخ
مردم نتیجه اعمالشان را در این دنیا می بینند؛ اگر در این زندگی نشد در تولد و زندگی بعدی «نتیجه اعمال و نیاتشان» (کارما) را خواهند دید. انسان های خوب در سلامت و ثروت و رفاه زندگی می کنند و انسان های بد در بیماری و فقر و بیچارگی. همچنین کسانی که در گذشته خوب بوده اند در زندگی کنونی ثروتمند و مرفه هستند و کسانی که امروز در فقر و بیماری و بدبختی زندگی می کنند در حال مجازات شدن (از بین رفتن کارما) هستند.
6. نقش معنوی زنان در رهبری جهان
خدای درون برخلاف خدایی که در آسمان هاست، خشن و تکلیف گزار و مجازات کننده و واجد خصلت های مذکر نیست. خدای درون در قلب ما جا دارد، مهربان است و می خواهد تا ما بیشتر از زندگی لذت ببریم. او تکلیفی ندارد و خواسته های دل ما با ارادۀ او هماهنگ است. خدای درون بیشتر خصلت های مؤنث دارد و به‌صورت مادر درک می شود، نه پدر. زنان مظهر خدای درون هستند و می توانند دنیا را به‌سوی مهربانی و صلح و آرامش و رفاه و لذت پیش ببرند.
7. عصر جدید
ما اکنون به نقطه بحرانی رسیدهایم و در دو راهی نابودی و تکامل هستیم، یا با این باورها و خشونت و جنگ و اضطراب دنیا را نابود کنیم و یا با تغییر در باورها و ارزش های معنوی راه تکامل را انتخاب کنیم. اگر تعداد زیادی از انسانهای روی زمین خدای درونشان را بیدار کنند، می‌توانیم این مرحله از تکامل را پشت سر بگذاریم و با آگاهی معنوی نوین، دنیای جدیدی را سرشار از صلح، ثروت، لذت، رفاه و شادی خلق کنیم.
مفاهیم مورد اشاره در این رصد به‌طور باز به کار گرفته شده است یعنی قلمرو رصد را روی این مفاهیم محدود نکردیم و امکان حذف و اضافه و ادغام و ایجاد مفاهیم دیگر را در مسیر تحقیق مورد نظر گرفتیم. در مواجهه با نمونه های جدید به‌صورت دورانی، بازگشتی و بازاندیشانه چارچوب‌ها و پیش‌فرض‌ها اصلاح شد و دامنه مفاهیم مورد جستجو تغییر کرد تا مفاهیم مناسب تر و اساسی برگزیده شود و مسیر تحقیق را هموار سازد و این روند تغییرات ادامه داشت تا به مرحله اعتمادسازی برسد.
روش گردآوری داده‌ها
به دلیل اینکه تا حدود زیادی ویژگی های جامعۀ هدف مشخص است، از روشهای نمونه‌گیری معیارمحور یا هدفمند استفاده شده است. نمونه گیری هدفمند نوعی نمونه گیری غیر احتمالی است که طی آن موارد خاص مبتنی بر اهداف پژوهش انتخاب میشوند.
این طرح که با هدف اکتشاف و توصیف معنویت های نوظهور اجرا شده، تلاشی است برای شناسایی همۀ جریان هایی که معنویت نوظهور به شمار می آیند؛ بنابراین نمونه ها از چند منبع که احتمال یافتن داده های مربوطه در آن منابع وجود دارد، گردآوری شده و بعد از ارزیابی اولیه بر اساس شاخص های تعیین شده، تأیید یا رد شده است.
مشاهدات در این راهبرد کل گرایانه است و گردآوری اطلاعات از نمونه ها در بستر گستردۀ روابط اقتصادی، سیاسی و فرهنگی انجام می شود. به‌این‌ترتیب، هدف اکتشاف و توصیف نمونه های ناشناخته در فرایند رصد به‌صورت اعتمادآوری تأمین می شود.
دفتر رصد موسسه بهداشت معنوی، پس از شناسایی اولیه جریان تفکر نوین در سال 1390، نسبت به جمع آوری اسامی افراد فعال در این جریان در سطح جهان اقدام نمود. این فهرست به‌تناسب تحرکات مختلف این جریان در سالهای اخیر به‌روزآوری شده است. این فهرست در سه بخش فعالان خارجی معاصر تفکر نوین، فعالان خارجی تاریخی و فعالان داخلی تنظیم شده است.
پس از بررسی اولیه از میان 300 نفری که در این لیست قرار داشتند، افرادی که پاره ای از اندیشه های آنان در قالب های مختلف وارد کشور گردیده بود، به لیست نهایی موارد رصدی افزوده شدند.
در بررسی این افراد اگر به افراد دیگری به‌عنوان همکار یا هم‌فکر برمی‌خوردیم به فهرست داده های رصدی اضافه می کردیم. به‌این‌ترتیب بر اساس قاعدۀ «انتخاب تدریجی» پیش رفتیم و نمونه ها یکی پس از دیگری شناسایی، انتخاب و بررسی شدند تا به مرحلۀ «اشباع» رسید؛ یعنی به‌جایی که دیگر هیچ سازمان یا شخصیت تازه ای پیدا نشد.
راهبرد نمونه‌گیری متوالی زیر روش های متعددی دارد که در اینجا ترکیبی از دو زیر روش راهبرد نمونه گیری متوالی در کار آمد؛ بنابراین روش ما نمونه‌گیری متوالی ترکیبی است و با استفاده از ترکیبی میان نمونه‌گیری فرصتگرا یا ظهور یابنده و نمونه‌گیری زنجیرهای یا شبکهای نمونه های مورد نیاز و مناسب با اهداف رصد را شناسایی می کنیم.
نمونه‌گیری فرصت گرا بر اساس افزایش اطلاعات در خلال گردآوری اطلاعات هر گام موارد جدیدی را اضافه می کند و گام جدید یا فرصت تازه ای را برای دستیابی به اطلاعات بیشتر تعیین می کند. برای مثال ممکن است با گردآوری اطلاعات مربوط به یک شخص یا سازمان مروج معنویت های نوظهور، نام یا اطلاعاتی از شخص یا سازمانی دیگر به دست آید که ارزش اطلاعاتی در جهت تکمیل فرایند رصد داشته و برای گام های بدی در برنامه قرار می گیرد. تا مورد رصد قرار بگیرد.
انواع داده های کیفی به ترتیبی که در این تحقیق مورد استفاده قرار می گیرد.
ردیف منبع موارد تأمین داده
1 مشاهده صفحات مجازی مشاهده مستقیم صفحات مربوط به شخص یا سازمان، مشاهده صفحات مرتبط، بررسی جزوات، کتاب ها، عناوین دوره ها، فیلم ها، فایل های صوتی، داده های دیجیتال، عکس و… و یادداشت‌برداری از مشاهدات
2 مصاحبه مصاحبه مستقیم با نمونه، مکالمه با مطلعین درباره نمونه (در صورت امکان و لزوم)
3 اسناد و مدارک تاریخچه های زندگی، خاطره ها، روزنامه ها و مجلات، نامه ها، داستان¬ها، اسناد اداری، گزارش های علمی به‌اندازه‌ای که در دسترس است (با توجه به محدودیت زمان و بودجه)
4 مشاهده مشارکتی محدود به مواردی که در گذشته اعضای کمیته علمی یا اجرایی انجام داده اند و نتایج آن قابل‌انتقال به این تحقیق بود.
نمونه گیری هدفمند به شیوههای مختلف انجام میشود. برای پاسخ به مسئله اول تحقیق، یعنی شناسایی جریان های معنوی نوظهور از روش «نمونه گیری متوالی» استفاده شده است. این نوع نمونه‌گیری در مواردی که برآوردی از جامعه کلی نمونه وجود ندارد، با رجوع به نمونه های شناخته شده آغاز می گردد و سپس از طریق آن‌ها نمونه های مرتبط و مشابه کشف و بررسی می شود. زیرا فرض بر این بود که شناخت کاملی از مصادیق جریان های معنوی نوظهور وجود ندارد، این روش کمک کرد تا از طریق نمونه های شناخته شده به‌تدریج سایر نمونه ها را شناسایی کنیم.
منابع اولیه برای نمونه های شناخته شده بدین شرح بود:
برای اعتبار (Validity) نتایج این تحقیق از روش زاویه بندی دادهای (Data Triangulation) استفاده شده است. در این روش منابع دادهای متفاوت در قالب یک روش واحد ترکیب میشود و موجب باورپذیری (Credibility) نتایج میگردد.
منابع مورد استفاده برای جمع‌آوری داده‌ها در ادامه معرفی میشود و روش استفاده از آن‌ها بیان میگردد.
انبوه بینی فضای نشر کتاب
بدین منظور فهرست منشورات ناشرانی که تاکنون حداقل یک اثر در حوزه معنویت های نوظهور منتشر نموده و قبلاً شناسایی شده اند، مورد بررسی قرار گرفت. انتخاب این ناشران بر اساس کتب موجود در کتابخانۀ تخصصی موسسه بهداشت معنوی و گزارش‌های ثبت شده پیشینی در دفتر رصد این موسسه جمع‌آوری گردیده است. در مجموع 370 انتشاراتی مورد بررسی قرار گرفت.
در این انبوه بینی سایر منشورات این ناشرین بر اساس فیپای ثبت شده در سایت کتابخانه ملی مورد بررسی قرار گرفت و اسامی نویسندگانی که آثاری با مضامین شبه معنوی داشتند استخراج گردید. اسامی به‌دست‌آمده از سایر منابع نیز به‌منظور ارزیابی فعالیت در داخل کشور در کتابخانه ملی جستجو شد و مواردی که نتیجه مثبت داشت پس از عملیات همپوشانی و حذف موارد تکراری در فهرست کنونی قرار گرفت.
انبوه بینی فضای سایبری
فضای سایبری به‌عنوان یکی از بسترهای اصلی مورد استفاده در شبه جنبش‌های معنوی است؛ ازاین رو یکی از منابع دانشی مناسب برای جمع‌آوری نمونه های رصدی است. بدین منظور علاوه بر جستجوی عمومی کلیدواژه هایی مرتبط در موتور جستجوی گوگل، سه مرکز تجمع داده که دارای بیشترین محبوبیت در میان کاربران داخلی و شبه جنبش های معنوی بود مورد بررسی قرار گرفت. این مراکز عبارت‌اند از: شبکه اجتماعی عمومی فیس بوک، شبکه اجتماعی تصویر محور اینستاگرام، کانال های پیام‌رسان تلگرام.
نکته: جستجوی کلیدواژه ها در میان کانال های تلگرام، به‌وسیله موتور خزشگر اختصاصی انجام میشود که حدود 300.000 کانال زبان فارسی را مورد پوشش قرار می‌دهد.
پرسش از خبرگان
در این بخش پس از مشورت با برخی پژوهشگران فعال در باب معنویت های نوظهور، مواردی که با آن‌ها مواجه شده بودند، استقصا شد و پس از مشخص شدن همپوشانی ها و حذف موارد تکراری به فهرست رصد اولیه افزوده شد.
بررسی لیست های ارائه شده از شبه جنبش های معنوی
در این بخش سه لیست مورد بررسی قرار گرفته است:
1. لیست جنبش های نوپدید دینی ویکی‌پدیا انگلیسی
ویکی‌پدیا یک دانشنامه آزاد اینترنتی است که تحت مجوز بنیاد ویکی مدیا در آمریکا فعالیت میکند. این دانشنامه فهرستی از 266 جنبش نوپدید دینی که در نسخه انگلیسی این وبگاه مدخل دارند، ارائه نموده است.
عناوین معرفی شده در این فهرست مورد بررسی اولیه قرار گرفت و مواردی که دارای آثاری به زبان فارسی بودند، استخراج شد و به فهرست نهایی رصد اولیه افزوده گردید.
2. فهرست 100 رهبر معنوی جهان، مجله واتکینز
این فهرست هر ساله از سال 2012 توسط مجله واتکینز در لندن منتشر میشود. در این فهرست، افرادی که پارامترهای این مجله را در سال جاری میلادی کسب نموده باشند، معرفی و به ترتیب رتبه‌بندی میشوند. سه پارامتر اصلی این مجله در انتخاب این افراد بدین شرح است:
در قید حیات باشد؛
تأثیر معنوی منحصر به فرد در مقیاس جهانی داشته باشد؛
بیشترین آمار جستجو در اینترنت و بالاترین رتبه در رتبه‌بندی نیلسن را داشته باشد
تمامی فهرست های منتشر شده از طرف این مجله در فاصله سالهای 2012 تا 2016 مورد بررسی قرار گرفت و لیست نهایی آن پس از همپوشانی و حذف موارد تکراری، تهیه شد. سپس با استفاده از منابع موجود در کتابخانه ملی ایران و جستجوی عام اینترنتی، بررسی اولیه ای نسبت به ورود آثار این افراد به داخل کشور صورت پذیرفت و فهرستی شامل 30 نفر به دست آمد که اسامی آن ها در جمع‌آوری‌های قبلی دیده نشده بود و به فهرست کنونی افزوده شد.
3. مدخلهای موجود در دائرة‌المعارف جنبش های نوپدید دینی .
این منبع به ویراستاری پیتر کلارک در سال 2004 توسط انتشارات راتلج به زبان انگلیسی منتشر شده است.
فعالان جنبش تفکر نوین طبقه‌بندی فلسفی مربوط به جریان هایی است که بیشتر روی سطوح شناختی و بینشی افراد کار می کنند و طبقه‌بندی چندگانه مربوط به شخصیت های جریان سازی است که ترکیبی از موارد گذشته را ارائه می¬دهند.
در طبقه‌بندی آموزه ای نیز اهم آموزه های آن‌ها با کدهای استاندارد شده و نسبتاً محدودی مورد اشاره قرار گرفت. در این مرحله کاربرد مفاهیم به‌صورت چندپهلو صورت می گیرد. برای مثال موضوع درمان، گاهی در حد مسائل روان‌شناختی است و گاهی با استفاده از نیروهای ناشناخته که به قلمرو فراروان‌شناسی وارد می شود. یا موضوع نیروی درون، گاهی در حد نیروهای روانی است و گاهی از این محدوده فراتر می رود و به نیروهای ناشناخته و نامحدودی که ادعا می شود منبع درونی دارند، معطوف می گردد. به‌هر روی این مفاهیم با همه ابهام و چندپهلو بودند، از ادبیات همان جریان برگرفته شده و در کدگذاری به کار رفته است.
داده های جمع‌آوری شده در مرحله قبل، در این مرحله در قالب یک بانک اطلاعاتی منسجم تدوین می گردید. این بانک با ارائه گزارش‌های مختلف در قالب های متنوع اعم از آمار ساده رقمی تا خروجی های شکلی و نموداری، امکان تحلیل داده ها و تبدیل آن ها به اطلاعات مفید را فراهم می نماید.
نمونه‌گیری زنجیره ای یا شبکه ای روشی است که بر اساس آن از مشارکت‌کنندگان اولیه در طرح در مورد سایر موارد پرسش می شود و از این طریق می توان نمونه های بعدی را به‌صورت متوالی انتخاب کرد. تفاوت روش نمونه گیری فرصت گرا با نمونه گیری شبکه ای این است که در روش اول محقق کدها و عناوین جدید را کشف می کند و برای این کار لازم است تمام فرصت های ممکن را مورد توجه قرار دهد، از کدها و نام هایی که لابه لای سخنان نمونه های اولیه به دست می آید تا توجه به دوستان و حتی کتاب ها و نشریاتی که مورد توجه نمونه است. در نمونه‌گیری متوالی فرصت گرا داده های مشاهده ای از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند و محقق هیچ موردی را نباید در نگاه اول ناچیز به شمار آورد. درحالی‌که در نمونه‌گیری شبکه ای از نمونه های اولیه پرسش می شود و آن‌ها نمونه های تازه را معرفی می کنند. ترکیب این دو تکنیک تا حدودی جامعیت رصد را تضمین خواهد کرد.
تعداد نمونه ها قابل پیش‌بینی نیست و باید تا حد اشباع پیش رود، زمانی به حد اشباع می رسیم، که با هیچ‌کدام از روش های فرصت گرا و شبکه ای نتوانیم نمونه های جدید را کشف کنیم. و به این ترتیب اطمینان پیدا کنیم که همه موارد ممکن احصا شده و نمونه‌گیری به پایان رسیده است.
روش تحلیل داده‌ها
روش تحلیل موضوعی مناسب ترین راه برای طبقه‌بندی داده هاست. از این راه می توانیم داده ها را به اطلاعات منظم و مفید تبدیل کنیم. در این طرح هیچ الگوی پیش‌بینی شده ای برای قالب‌بندی بانک اطلاعات وجود ندارد و مدل‌سازی بر اساس تحلیل موضوعی و در فرایندی ظهور یابنده انجام می¬شود.
در این مرحله جریان های جنبش استعداد بشری، التقاط، یوگا و ریکی بیشترین آمار را داشتند و جریان های دیگری نظیر عرفان حلقه، پرانیک هیلینگ، تئوسوفی، مکتب پناه، اکنکار، مکتب کمال، متاریدینگ و… به یک یا دو مورد شخصیت جریان ساز محدود شدند.
تحلیل موضوعی مبتنی بر استقرای تحلیلی است که در آن با طبقه‌بندی داده ها و الگویابی درونداده ای و برونداده ای به یک سنخشناسی تحلیلی دست می یابیم. به‌این ترتیب با کدگذاری داده ها می بینیم که داده ها چه می گویند و در فرایندی ظهور یابنده ابتدا الگویی از داده ها به دست می آوریم و سپس با جانمایی نمونه ها در طبقه بندی ای که در حال شکل گیری است، آن الگو تغییر پیدا می کند و اصلاح می شود تا به اشباع موضوعی برسیم؛ یعنی موضوع جدیدی پیدا نشود و کدهای تعیین شده به‌اندازه کافی شفاف و فراگیر نسبت به مصادیقشان باشند و به‌طور منسجم در ارتباط با هم شبکه شوند.
برای تحلیلی موضوعی مدل ها و تکنیک های مختلفی ارائه شده که بخش زیادی از آن‌ها مشترک است. آنچه در این طرح مورد استفاده قرار می گیرد، شامل مراحل زیر می شود:
یکم، مدیریت داده: سازمان‌دهی و جداسازی انواع داده های موجود بر اساس نظم زمانی، سازمانی، عنوانی، نوع داده، سند، منبع و…
دوم، درگیری با داده ها: تلاش برای فراهم کردن مقدمات تحلیل و سنخ شناسی داده از طریق کدگذاری که شامل چند مرحله است:
الف) کدگذاری اولیه: داده ها به بخش های خرد تقسیم می شود، مثل صفحه، سطر، دقایقی از فایل صوتی یا فیلم و یا اسناد؛ سپس با توجه به محتوا و مضمون داده های خرد، کدها تعریف می شود. لازم است که برای هر کد یک شرح واره تهیه شود. شرح واره نوشته کوتاهی برای تعریف کد انتخاب شده است.
ب) کدگذاری متمرکز : محدود کردن دامنه استفاده از کدها با به‌کارگیری کدهای معنادارتر و فراوان‌تر که در کدگذاری باز انتخاب یا کشف شده است. هدف از این مرحله غربال کردن کدهای زائد و حذف داده های غیر مفید است. در کدگذاری متمرکز شرح واره ها نیز اصلاح می شود و کدهای متداخل، متشابه اصلاح و شبکه سازی می شوند.
ج) کدبندی محوری: کدها و مقوله ها شبکه‌سازی و منسجم می شوند تا الگوی طبقه بندی در بانک اطلاعات به دست آید. سنجش کدها در این مرحله و مرحله کدگذاری متمرکز به روش مقایسۀ ثابت انجام می شود تا داده‌ها به‌صورت منسجم و شبکهای در طبقه‌بندی منظمی قرار گیرد و اشباع موضوعی حاصل شود.
در اینجا کدگذاری در سه لایۀ کدگذاری جریانی، طبقه‌بندی و آموزهای رده بندی شد. کدگذاری جریانی به نام رسمی جریان فعال اشاره میکند و کد مربوط به طبقه بندی به رویکرد جریان که روان‌شناختی، فراروان شناختی، فلسفی یا چندگانه است، اشاره می کند. طبقه‌بندی روان‌شناختی مربوط به جریان هایی است که بیشتر اهداف روان‌شناسانه را دنبال می کنند؛ مثل موفقیت، شادی، آرامش و… . طبقه بندی فراروانشناختی مربوط به جریان هایی است که امور فراروانشناختی نظیر، ارتباط با انرژی های کیهانی، آگاهی برتر، توانمندی های فوق‌العاده، درمانگری و موفقیت از طریق نیروهای ناشناخته و… را دنبال می کنند.